De dag begint met een loopje door wat parken en de oude stad van Riga. Het is dit keer een solitaire bezigheid: doordat we over twee hotels verspreid zijn, is er geen officiële PSO- loop georganiseerd, zodat ik zelf door middel van Google Earth moet navigeren. Normaliter is het Emilie die het traject voorbereidt en dan hoef je je over dat aspect geen zorgen te maken. Mijn doel is een op de kaart aantrekkelijk uitziend parkje, maar aldaar aangekomen blijkt het een grote begraafplaats te zijn. Aanvankelijk lijkt het me wat oneerbiedig om juist daar verder te joggen, maar na het zien van hardlopende Letten in het park, besluit ik om toch hier maar doorheen te rennen.
 

Zo'n loopje is een prachtige gelegenheid om energie en inspiratie voor de avond ( Concert in the Great Guild Hall ) op te doen, maar ook om indrukken te verwerken en de aanpak en verwachtingen van de zitrepetitie te overwegen. Natuurlijk zit nog steeds het geweldige concert in Tartu op mijn netvlies gebrand : wat is het orkest enorm gegroeid de afgelopen dagen, wat is er positief en flexibel op de dirigenten gereageerd, maar vooral wat was het een indrukwekkende ervaring om de grote meester Neeme Järvi met het orkest te mogen zien werken. En dan ook nog te constateren dat hij er met meer dan volle teugen van genoot! Er spoken natuurlijk ook schaduwen door het hoofd, want het is niet makkelijk om na zo'n grootheid voor het orkest te staan en... ik had ook ervaren dat zijn opvattingen en tempi vaak enorm verschillen met mijn denkbeelden. Verder nog het feit dat ik de met de vioolsoliste nog nooit gewerkt heb en misschien wel het allerbelangrijkste: een tegenvallend slotconcert van een concertreis met notabene de eigen dirigent zou voor alle betrokkenen een enorme domper betekenen......
 

Teruggekomen in het (overigens zeer comfortabele en perfect gelegen) hotel zijn er de nodige regelactiviteiten en beslissingen die genomen moeten worden. Al het slagwerk moet in de liftloze Great Guild Hall vijf verdiepingen omhoog gesjouwd moet worden. Dank aan de positief ingestelde en keihard werkende logistieke equipe (Antoon, Tieme en assistentie) steeds tot het gaatje gaat om de concerten tot een succes te maken.
 

Koit willen we als toegift plannen. Maar ja: is het spelen van een encore uit buurland Estland wel iets waar we de Letten blij mee maken? Het zou gevoelsmatig een beetje kunnen lijken als een stuk van een Duitse componist te presenteren om het publiek in Nederland te verrassen. Jeroen doet wat research en uiteindelijk komt er overtuigend witte rook voor Koit als toegift. Maar wat doen we als het publiek niet al te klapgraag is? We besluiten om een plan B te ontwikkelen dat bij tegenvallende publiekrespons, Koit dan maar afgedwongen gaat worden door heimelijk vanuit de blazersrijen het applaus te versterken en te verlengen....
 

De rest van de ochtend besteed ik aan wat huiswerk, sightseeing en een zoektocht naar de beste koffie van Riga. Gelukkig blijkt er in de oude stad zelf een topbarista gevestigd te zijn en inderdaad zijn koffie is geweldig. Ondertussen loop ik ook tegen verschillende groepjes toeristische PSO-ers op. Ik dacht dat iedereen de stad ingestuurd was om in PSO-outfit te flyeren, gezien de aangekondigde zaalbezetting van 60%, maar o.a. via de sociale media sijpelt een fantastisch gerucht naar buiten: we zijn uitverkocht!

Aangekomen bij de Great Guild Hall aanschouw ik een indrukwekkend tafereel van onze vrachtwagen die omgeven is door een haag van gretige sjouwers, alles gefilmd door de Letse televisie. Het Letse Nationale orkest is nog aan het repeteren, maar de militaire operatie om snel daar op het podium te zitten, is gestart!
 

Raoul, Jeroen en ik hebben in de zaal nog een kort interview met de Letse televisie, die onder meer onder de indruk is van het feit dat een orkest van musici die notabene betalen om te spelen, zo goed is..... De televisiehost is ook zo aardig om mij te helpen met de uitspraak van enkele woorden in het Lets, waarmee ik het publiek wil toespreken voorafgaande aan een korte inleiding over de Mahler symfonie. Lets blijkt niet makkelijk te zijn en gelukkig dat deze man me heeft geholpen, want het blijkt dat Google Translate niet geheel feilloos werkt!
 

Het orkest heeft inmiddels een traditie opgebouwd om veel eerder klaar te zitten dan in de draaiboeken staat, Derhalve zit er al om 14.50 ipv 15.00 een kraakhelder, gestemd orkest paraat voor me . De Great Guild Hall is iets minder groot dan het woord " Great" doet vermoeden, want de stalles sectie van de zaal is wat kort, met als groot voordeel dat het publiek op het relatief grote balkon,dichtbij het podium zit. Mede door het beperkte volume loopt de zaal in akoestisch opzicht gauw "vol" en het is een belangrijke uitdaging om de decibels is met name de sterke passage te managen. Omdat we wat eerder dan geplanned beginnen met de repetitie, spelen we in met Koit om daarna over te gaan op Mendelssohn. Mijn koudwatervrees m.b.t de korte samenwerking met soliste Triin Ruubel blijkt volkomen onterecht, want vanaf het begin is er een mooie chemie, wordt er woordloos gecommuniceerd en zijn er geen ensemble issues. Iets om vanavond naar uit te zien...
 

Bij het spelen van Mahler gaat het wat minder makkelijk dan wellicht was verwacht. Voor alle partijen is het weer wennen en in wezen ben ik blij dat dito weerzien muzikaal wat stug verloopt, want nu is uitgesloten dat er op het concert op de automatische piloot gemusiceerd gaat worden.Het aloude adagium dat een minder geslaagde generale meestal uitmondt in een goed concert is mijns inziens een waarheid als een koe.
 

Na de repetitie is er een snelle maaltijd in ons hotel, dat zich op loopafstand van de zaal bevindt. Ruim op tijd is iedereen terug bij de kleedkamers van de zaal, waar om tien voor zeven ( tien minuten voor aanvang) nog nauwelijks publiek heeft plaatsgenomen. Echter een bandje met een nogal gruwelijke fanfare loodst het publiek de zaal in en iets na zevenen kan Raoul de talrijke ( ca 600 man) soepeltjes welkom heten. Bij mijn eerste buiging zie ik onze Sabine met haar man Jurriaan ( gewaardeerde PhiPhiKo vocalist), vers ingevlogen, pontificaal op de eerste rij zitten.
 

De samenwerking met Triine is zo mogelijk nog soepeler en inspirerender dan op de voorrepetitie en ik denk dat het één van de mooiste Mendelssohn vertolkingen was die ik heb mogen dirigeren. Triine speelt vrij en romantisch, maar nergens grillig of onvoorspelbaar. Zonder hier met elkaar over gesproken te hebben,voelt ze fantastisch aan op welke momenten ze helemaal haar gang kan gaan en bij welke passages het verstandig is om zich meer naar orkest en dirigent te richten.
 

Er wordt zeer alert begeleid en ik zie als het ware de oren in het orkest tot een kamermuzikaal formaat groeien.  De akoestiek van de zaal is, nu de zaal gevuld aanzienlijk beter en blijkt ook nog eens een aparte "warmte" te herbergen.
 

In de pauze blijkt er alsnog een soort van Meet en Greet met wat VIP's te zijn. Philips Baltics heeft voor het organiseren van dit concert een marketingbureau ingeschakeld en die hebben deze activiteit als extra incentive aangeboden. Een aantal bijzonder geïnteresseerde en ook voortreffelijk geïnformeerde Letten vragen me de hemd van het lijf en maar net op tijd ben ik terug voor de tweede helft, die begint met weer een uitdaging: het Letse tekstje. Tot mijn grote verbazing verstaat men mij en elke zin wordt zelfs beloofd met een ruimhartig applaus. Gelukkig mag ik snel overschakelen op Engels en ik realiseer me dat concerttoelichtingen in het Lets gaan verzorgen niet mijn voorland is!
 

Na de inleiding stemt het orkest, doe ik mij jasje aan en het Mahler feest mag beginnen. Nu blijkt pas echt hoe het orkest gegroeid is: de flexibiliteit is ongekend groot en ik heb deze dagen geleerd dat het orkest in staat is om precies te doen wat een dirigent aangeeft.... Een indrukwekkend openingsdeel wordt gevolgd door een voortreffelijk tweede deel, waarbij eerdere vertolkingen van bv Meijel en Thorn verbleken.
En had het derde deel in Nederland nog een hoog billenknijpgehalte, nu komen de voetjes van de vloer. Maarten steekt weer in topvorm en het is ook wel frustrerend om die jongen te dirigeren: hij speelt altijd goed, met een bijna gekmakende onverstoorbaarheid. Ook de wat andere tempokeuze verloopt gelukkig probleemloos. Rondom het Adagietto ontstaat een incidentje. Vlak voor dat we willen beginnen, wordt een hele jonge concertbezoekster door haar ouders afgevoerd, wat al wat onrust geeft en als de eerste altnoten klinken gaat een mobiele telefoon af. Omdat zo'n gebeurtenis wel eens een negatieve escalatie van de concertsfeer kan uitlokken, besluit ik om, enigszins in de stijl van Järvi, af te slaan en koelbloedig opnieuw te beginnen. Een schitterend Adagietto, waarbij opvalt hoe homogeen de strijkers zijn geworden, hoe goed er naar de voortreffelijk acterende harp Mea wordt geluisterd en het ensemble voelt als was in mijn handen, met het nu helemaal op elkaar ingespeelde superduo Lothar en Frederik.
Ook het laatste deel heb ik ervaren als de meest geslaagde uitvoering onder mijn leiding. In Nederland waren verschillende passages nog net geen slachting, sloeg vaak de vermoeidheid toe en hadden we moeite om het overzicht te bewaren. Vanavond wordt er accuraat, zeer gedoseerd gemusiceerd en ik kan voelen dat doordat het deel de afgelopen dagen vaak sneller is gespeeld, er nu echt reserve is opgebouwd. Ook mooi is de reactie in het orkest om tegen het eind van het deel wat stoom af te blazen om in het Coda nog een indrukwekkende eindsprint in te zetten, leidend tot een spectaculair slot.
 

De applaustruc blijkt absoluut niet nodig, want de reactie van het publiek is daverend. Een minutenlange ovatie valt ons ten deel en zo kunnen we Koit schaamteloos, maar ook met enige weemoed op de lessenaar zetten.
 

Na afloop valt een enorme last van me af en voel ik dat ik totaal gesloopt ben. Gelukkig is Emilie daar ( samen met Annelieke het team van Engelen dat mij op koninklijke wijze verzorgt) die mij helpt mijn spullen bijelkaar te pakken en liters water voor me verzorgt.
 

We gaan per bus naar "het andere hotel", alwaar het slotfeest is. Eerst wat chillen en uitblazen op het sfeervolle balkon en vervolgens naar een zaaltje, waar er natuurlijk uitgebreid gespeecht wordt. Als eerste mag ik mijn gevoelens uiten: mijn aanvankelijke reserves, wat twijfels over de opzet van de reis, maar natuurlijk ook de vreugde dat er alsnog een rol voor me bleek te zijn, de hartverwarmende wijze waarop daar door het orkest is gereageerd, de ontroerende binnenkomst in de kerk van Tartu, de ontmoeting met Järvi, de trots op de verrichtingen zowel met de leerlingen als met de Maestro en natuurlijk de dankbaarheid dat het concert in Riga de ongelooflijke prestaties in Pärnu en Tartu niet als een deceptie is uitgepakt. Nog sterker: ik parafraseer op het roemruchte concert in Lucca, waar alle voortekenen wezen op een naderende ramp, maar wat zo fraai uitpakte dat veel PSO'ers die over een gunstige reis status beschikken ( diamant of goud) deze gebeurtenis herinneren als " het wonder van Lucca".. 
 

Wat ben ik ongelooflijk trots op dit orkest!
 

Dan is het de beurt aan Jeroen om de sjouwers, Tieme, Antoon, alle mensen die geholpen hebben met de voorbereiding, Facebook, VHV, en natuurlijk Lukas te bedanken voor hetgeen wat tot stand gebracht is. Terecht worden alle helden met ovaties beloond. Raoul dankt de reiscommissie met een prachtig geconstrueerde speech uitgaande van de drie pijlers van het orkest: de financiële Philips basis (Rijksmuseum), Artistiek en Sociaal. De Reiscommissie: mijnheer Laeven, de twee "moeders" Annelieke en Maria en natuurlijk de briljante Jeroen krijgen als eerste de orkestfoto ( waarvan ik hoop dat iemand nog een versie gaat maken waarin ondergetekende gefotoshopt gaat worden..), een dankkaart en een etentje met echtgenoot of minnaar aangeboden. Hij prent iedereen terecht in wat een unieke gebeurtenissen hebben plaatsgevonden: notabene drie maal onder Neeme Järvi mogen spelen!
 

Lukas neemt ook nog even het woord en zet mij nog even apart in het zonnetje. Hij heeft ook een dirigentenachtergrond en weet als geen ander wat het is om aan een orkest te bouwen.
 

Dan is er nog de onovertroffen, onmisbare Antoon die in het kort zijn liefde aan ons allen betuigt en ook hierop wordt gereageerd met een indrukwekkende ovatie.
 

Of er daarna heel veel gedronken is betwijfel ik, want de kwaliteit van de barlogistiek is omgekeerd evenredig aan die van de tourorganisatie. De topsnelheid is een onaanvaardbaar Largo en de financiële afwikkeling van een dranktransactie is vaak moeizamer dan het trachten te redden van de Griekse economie.
 

Als dat nou de enige negatieve connotatie is die te maken is, kunnen we met recht terugkijken op een ongelooflijk geslaagde tournee. Voorzitters van het IOC zeggen steevast na afloop van de Spelen dat de afgelopen editie de allerbeste was, dus waarom zou ik niet mogen zeggen, aansluitend op de woorden van Jeroen: dit was inderdaad in muzikaal opzicht de allerbeste. Iedereen heel, heel veel dank en vergeet niet wat Raoul je al op het hart heeft gedrukt; koester je wat allemaal meegemaakt hebt !

Deze concertreis is heel anders dan alle eerdere concertreizen van het orkest. Dat durf ik als simpel bronsje (3 reizen) te beweren zonder het expliciet met de orkestleden met diamanten "globetrotter-status" (6 of meer) te hebben afgestemd. Bij de andere reizen ging het vooral ook om de reis. Maar in de Baltische staten draait het primair om "het concert". Nooit lag het aantal speeluren per dag zo hoog als bij deze reis. Een soort extended version van de repetitieweekenden (to-the-max).

En zelfs ons laatste concert van morgen is ingeklemd tussen 2 dagen met lange busreizen door het mooie, landelijke landschap van het wat armere Estland en het rijker ogende Letland. Om in het bruisende Riga nog een slotconcert te kunnen geven. 3 Masterclass-dagen van 6 uur repetities, 4 concertdagen met ieder 2 uur repeteren en 2 uur concert, 2 reisdagen en dan nog zo'n 5 busuren op de enige dag dat er niet gespeeld wordt.

Mag ik eerlijk zijn (met Mart Smeets rethoriek)? Ja, dat mag ik! Toen ik op dag 1 het prachtige reisboekje, een speciale editie van de VHV, opensloeg ben ik stiekem op zoek gegaan naar de vertrouwde woordjes "vrij" of "excursie" uit de eerdere reisprogramma's. Ze waren nagenoeg niet te vinden! Maar verrek: misschien is het wel de meest memorabele reis ooit. De woensdag, mijn verslagdag, was de uitzondering, met niet één repetitie of concert.

Je zou een dag met ongebreideld vertier en jolijt hebben verwacht. Maar nee hoor, de "dag" stond vooral in het teken van in de bus bijslapende, zacht Mahler neuriende orkestleden met soms ernstige ontwenningsverschijnselen. Een dag op zoek naar "richting", ingeklemd tussen 2 prachtige concerten met Neeme Jervi die wij stevig verwend hebben met een prachtige kans om "gewone mensen" iets unieks te laten ervaren en een slotconcert waarop wij hopen onze eigen, vertrouwde Jules een cadeautje te kunnen geven als orkest in topvorm. Iedereen was zo blij hem weer bij ons te hebben!

De belangrijkste wetenswaardigheden over de dag, behoudens 2 toeristische stops tijdens de busrit, schurkten aan tegen de 2 omringende concertdagen. Beginnend met de vroege uurtjes als naadloos complement van de late uurtjes van de dinsdag. Een periode die naar verluid heeft geduurd tot half zes in de ochtend, met een bijna overspannen barvrouw die middels een vette fooi weer gereanimeerd moest worden.

En aan het eind van de dag een bezoek aan het zeer gezellige Riga, een van mijn toekomstige reisdoelen voor een langere stedentrip. Bij binnenkomst van het centrum waren we getuige van een knokpartij tussen een aantal jonge Letten, om naar wij nu vermoeden de laatste concertkaartjes voor ons  aanstaande concert.

Na een zeer smakelijke gezamenlijke maaltijd in een sfeervol Art-Deco restaurant werden we al slenterend aangeschoten door 2 Franse fans van ons Pernu concert. Ze hadden Gudrun direct herkend. Ja, bij nadere bestudering kwam ook Lothar ze meer dan bekend voor. Oei, wij vermoeden als toekijkende "anoniempjes" een dramatische wending in de pikorde tussen de diverse strijkersgroepen.

Na nog wat genoegelijke uurtjes op een van de vele gezellige terrassen met swingende live-muziek ging nagenoeg het hele orkest om 22.15u braaf met de bus terug naar het hotel. Klaar voor onze laatste concert(-reis-)dag! Met Jules. Yeah!

Deze dag begon om precies 12:00, met Happy Birthday. Jazeker, in de bus van Parnu naar Tartu was een jarige aanwezig, die natuurlijk toegezongen moest. Het bier was al lang op, de liedjes werden steeds gezelliger. Het was mooi zo door de glooiende velden en bossen te rijden, met de lucht nooit helemaal donker. Tussen de wolken door kon je steeds een stukje viltblauw herkennen.

's Morgens blijkt de adrenaline van het concert met Neemi Jarvi uitgewerkt. Even blijven liggen, douchen, en een bezoekje Tartu op het programma. Vanuit de bus wandelden we zo naar de "oude markt". Als Belg heb ik in Leuven gestudeerd, hier in Tartu voelde ik me ineens thuis. Een oude universiteit, maar vooral de aaneensluiting van terrasjes op het marktje, de binnenplaatsjes met gezellige tafeltjes en stoeltjes, en het feit dat elk woonhuis ook wel een cafe kan zijn, is herkenbaar. Een openstaande deur van een "academia" toont een houten vloer met een trap die zo is uitgesleten dat je alleen langs de muur of dichtbij de leuning nog meer dan je tenen kwijt kan. Vlakbij het originele uni-gebouw uit de 17e eeuw, geen idee wat het nu is.

Het kerkje waar het concert doorgaat, is klein maar gezellig. De laadploeg had weer alles piekfijn geregeld. De opstelling is wat alternatief en zo krijg ik weer wat variatie in de gezichten in het blikveld. De studenten nemen de baton ter hand, de progressie is hier en daar duidelijk merkbaar. Meerderen zagen ook hun kans om echt hun eigen interpretatie op te leggen. Halverwege was er een groot gejuich, daar kwam onze echte maestro binnen, helemaal fris en energiek.

Het concert was kicken. De meeste zenuwen waren gisteren definitief overwonnen. Een enkele student hebben we er als orkest netjes doorgeholpen, maar meerdere dirigenten zag je ook echt in hun element komen. Als Neemi op de bok gaat staan en even lacht met zijn brilletje in de hand, gaat het echter zinderen. Ook voor mij, als aanvoerder van de celli zat ik in dit kleine kerkje op minder dan een meter afstand. Tijdens het Weense wals-scherzo stond hij te dansen op de bok. Prachtig in zijn subtiliteit. Net zoals een koppel oudjes ondanks wat gevuldere lijven een prachtige elegante wals kunnen vertonen, vaak met pasjes die niet meer dan centimeters nemen...

Maarten walste heerlijk mee. De subtiliteit van zijn aanzetten en klankkleuren heeft hij vast ook met Ildiko geoefend. Hij kust het hele 3e deel tot een prachtig geheel. Niet alleen Neemi nam de tijd om met volle teugen te genieten. Dan was de overgang naar een liefdevol Adagietto heel organisch. Heerlijk. Heel moeilijk zo'n gevoelens in tekst te vatten. Een nieuw smoelenboek waarbij iedereen een grijns van oor tot oor vertoont, zo zag het orkest er vanuit mijn positie uit. Elk stuk hout of koper op het podium was een bron van een prachtig pallet klankkleuren.

De toegift Koit was heel passend in het stadje Tartu. De componist Eller is er geboren, leerden we. Het kleurenschouwspel ging verder, wat een stuk is dat, voor mij de muzikale ontdekking van Heino Eller. De prachtige eindklanken van John's hobo blijven nog wel even in het kerkje hangen...

En het orkest blijft vast nog even aan de bar hangen...

Beste dagboek, het is onderhand ruim de tijd voor een heerlijk Ests biertje!   

De dag begint met het inpakken van de koffers en een snel ontbijtje bij Hotel Go Shnelli. We gaan vandaag onze langste toerneedag tegemoet met een verhuizing van Tallinn via Pärnu naar Tartu. Het is echter ook de grote dag van de opening van het muziekfestival van Pärnu, waar wij onder leiding van maestro Neeme Järvi himself gaan spelen!

Extra aandacht bij het inpakken is nodig want de concertkleding en –schoenen moeten  natuurlijk niet onderin het bagageruim zitten als je ze aan moet. En zoals het echte PSO globetrotters betaamt heeft bijna iedereen zijn zaakjes keurig voor elkaar. Niet alleen voor de repetities en concerten maar ook nu blijkt het PSO een enorme discipline te hebben. Het is echt waar:  men zit geregeld al 10 minuten voor geplande vertrektijd in de bus!

Om 8.15 kan de bus dus volgens schema vertrekken naar het andere hotel om daar de collega orkestleden op te halen. Na een vlotte rit zijn we rond 10.30u in Pärnu bij de concertzaal,  naar we lezen in de reisgids een gebouw waar de Esten trots op zijn.  Ik citeer even uit de Capitool reisgids: “Het  halfronde gebouw van glas en staal is een goed voorbeeld van moderne Estse architectuur en steekt gunstig af bij soortgelijke projecten in andere steden”.  Het blijkt inderdaad een mooie zaal te zijn, alleen de in de gids vermelde schelpvorm kan ik er niet helemaal in ontdekken. De zaal ligt aan de rand van het kleine stadje, wat in Estland geldt als de zomerhoofdstad. 

Het uitladen van de vrachtwagen staat onder regie van Antoon en Tieme en met hulp van velen gaat dat iedere dag wat sneller. Het team voor laden en lossen bestaat inmiddels uit een vaste kern en raakt goed op elkaar ingespeeld.

Over goed op elkaar ingespeeld gesproken: de reiscommissie is daar ook een goed voorbeeld van. Als argeloos orkestlid krijg je de indruk dat er deze tournee (en we zijn al op dag 6, dat is vaak een dag dat door de moeheid bij velen irritaties ontstaan in zo’n groep!) nog geen enkel incident is geweest. De maaltijden zijn goed geregeld, de hotels zijn prima, het dagschema wat in de VHV is afgedrukt klopt precies…..het enige dat de reiscommissie niet onder controle schijnt te hebben is het weer en welke masterclass student wanneer op de bok komt staan.  Dus petje af voor de reiscommissie ;-)

Om 11u begint de repetitie onder leiding van Neeme Järvi. Hij heeft de naam niet veel te repeteren  maar toch neemt hij uitgebreid de tijd voor het Scherzo, wat een berucht lastig stuk is. Hij neemt een tempo wat letterlijk “kräftig, doch nicht zu schnell” is (erg prettig na zo’n concert de dag ervoor met een tempo dat ruim boven comfortabel was) en zet na de hoornopening een soort Weense wals in. Dat gaat lekker! Er komen passages voorbij die ineens lijken te kloppen. Werkelijk iedere inzet geeft hij aan, weliswaar niet altijd met zijn handen maar soms even met een heupbeweging, 1 vinger of alleen maar een blik van zijn ogen. Het is werkelijk een feest om naar te kijken.  Vervolgens wordt deel 5 (ook al zo’n lastig deel) onder de loep genomen.  “Tsja, die Mahler….wat een mooi werk, maar wel lastig hoor, al die snelle overgangen tussen de ideeën en emoties,  laten we nog even het Adagietto doen” “dit is trouwens geen begrafenismuziek  maar een liefdesbrief, dus we nemen ook geen begrafenistempo”. 

Voor Mendelssohn wordt nog even 5 minuutjes ingeruimd om de balans met soliste Triin Ruubel te checken. En dan is de repetitie al aan het einde. Raoul neemt zijn kans waar om als voorzitter van het PSO naar voren te stappen en hem te bedanken voor de mooie kans en enorme eer die ons te beurt valt. Hij overhandigt het PSO toerneeshirt en een ingelijste groepsfoto. Järvi neemt dit cadeau in dank aan maar voegt eraan toe dat hij wel 2 shirts zou kunnen gebruiken want hij moet zo transpireren van het harde werken ;-) En nu moesten we pauze nemen want we moesten goed uitrusten voor het concert.

Voor de lunch gaan we naar een hotel Spa Tervis, een echt badplaats hotel. Het strand is op wandelafstand en wat is er fijner dan op een strandje te liggen om lekker te ontspannen? Zo gezegd zo gedaan. Wel hangen er grote wolken boven de kust, terwijl het aan zee wat blauwer is. Gaat het regenen of niet? Hoe dan ook installeren we ons op het zand en 3 stoere PSO dames Emilie, Gwendolyn en Floor gaan na enige twijfel en even puzzelen met kledingstukken (want ja, die badpakjes liggen natuurlijk onderin de bus!) vanaf een duin een wedstrijdje doen wie het eerst in zee is. 

Na een klein uurtje concluderen we dat het toch wel wat frisjes is en een terrasje met een warm kopje koffie is ook wel aantrekkelijk. Vervolgens nog even het centrum in, waar het voor een vakantieplaatsje in de zomer vrij rustig is, maar dat heeft misschien te maken met het zwaar bewolkte weer?

Om18u is het alweer tijd voor de maaltijd, in het eerder bezochte hotel Spa Tervis.

Van daar gaan we per bus terug naar de concertzaal.

En daar staan we dan, in concert tenue met instrumenten en al en wederom ruim voor aanvang klaar voor de start. We hadden eerder op de dag al gehoord dat er live radio opnames gemaakt worden en nog gauw worden even diverse thuisfronten via de whatsapp op de hoogte gebracht van de link waarmee ze thuis kunnen meeluisteren.

En dan begint het concert. Volgens mij realiseren veel mensen zich ineens nog veel bewuster welke  beroemdheid hier voor ons staat en ik heb het gevoel dat niet alleen bij mij de onzekerheid toeslaat….En dan nog zo’n live radio opname! Het lijkt wel alsof we niet meer voluit durven spelen, al gebeuren er geen ongelukken. Bij Mendelssohn, waarbij we volgens mij de soliste best attent begeleiden, heerst ook nog wat onzekerheid hier en daar.  Wat de maestro steeds in de masterclass tegen de studenten zegt is “ zorg dat je het orkest helpt en dat je als dirigent niet in de weg staat” “hoe lastiger het is, hoe kleiner je gebaren moeten worden” en “sla de 1 duidelijk omlaag en niet omhoog want dan jaag je iedereen op”. “ doe alsof je kamermuziek speelt en kijk en luister ook naar elkaar” : nu lijkt het ineens wel alsof we collectief  ruim achter de slag spelen?!? Maar wel weer samen met de solist?!? Hoe het ook zij, het resultaat wordt door de zaal zeer gewaardeerd want er wordt dermate enthousiast geklapt na afloop –natuurlijk zeker ook voor onze blonde Estse soliste die duidelijk een muzikale klik heeft met de maestro- dat er een toegift volgt. En ja hoor: slotdeel Mendelssohn gewoon nog een keertje.

In de pauze blijkt dat er thuis massaal meegeluisterd is, ook door mensen van wie je niet direct verwacht dat ze achter een computer zitten. Ook Jules heeft meegeluisterd en stuurt Raoul een appje, dat het erg goed was en dat ze op de Estse radio blijkbaar ook zo enthousiast waren dat ze de toegift nog een keer extra hebben laten horen!

Wat er vervolgens bij de Mahler gebeurt is zo’n ervaring die ons allemaal eufoor maakt.  Iedereen die een solistische bijdrage heeft levert een topprestatie maar ook de strijkersgroepen stijgen boven zichzelf uit. En alles valt op zijn plek. Je ziet de aanvoerders stralen als ze weer een mooi gelukte inzet hebben gedaan met hun groep, zoals Gudrun die op een gegeven moment echt duidelijk een glimlach te pakken heeft van de maestro, maar ook Ine, Lothar en Ildiko krijgen waarderende blikken. Hilde grijnst van oor tot oor als onze tweede violen glissando plek duidelijk wordt uitgelicht.

Jammer dat je tijdens het concert niet achterom kan kijken naar de blazers en slagwerkers maar die zitten ongetwijfeld ook te genieten.

Hier doen we het dus voor! Meer dan bijzonder om zoiets te mogen meemaken.

Ook nu is de zaal weer zeer enthousiast aan het klappen. Nadat maestro Järvi wel 4x is terug gekomen om het applaus in ontvangst te nemen druppelt iedereen het podium af op weg naar iets de drinken, elkaar complimenterend met het mooie samenspel en terecht krijgen onze blazers-solisten, vooral Maarten en Guus, extra schouderklopjes en/of knuffels.

Ook komen weer tig enthousiaste appjes binnen, zoals die van

Jules op twitter:  “Briljant performance by @Philips Symfonie Orkest #Pärnu festival led by amazing vital legend @NeemeJarvi. What a band and what a maestro” 

Er is een speciaal team geselecteerd om Antoon en Tieme te helpen inladen en die 6 personen gaan met een apart busje. De 2 bussen met de andere orkestleden rijden achter elkaar aan naar Tartu. Een rit van ongeveer 2 uur door een stil en verlaten land, waar het ondanks het late tijdstip nog steeds niet donker is. Er wordt nog gekeken of er elanden of beren te spotten zijn. Met  een biertje of watertje en chips en pinda’s in de bus is het heel gezellig. De bus rijdt stevig door, maar er zijn dan ook nauwelijks tegenliggers op de tweebaansweg dus hij kan de bochten een beetje afsnijden: ik heb geklokt tussen de ene en de andere tegenligger zat 21 minuten!

Stil en verlaten is ook het hotel waar we iets na half 2 aankomen.  Een soort bedrijventerrein ver buiten de stad maar dan zonder bedrijven.

Het uitdelen van de kamersleutels gaat best voorspoedig. In het nieuwe hotel is het wel even zoeken waar de kamer is. Na de spullen op de kamer gedropt te hebben toch nog maar even een drankje doen in de bar, en dan is het voor je het weet al weer na 3u…. En dus al weer licht! Tegen de tijd dat we in slaap vallen schijnt de zon al door ons kamerraam.

Na drie intensieve repetitiedagen, waarop we dagelijks 6 uur met ons instrument onder de kin hebben gezeten, zijn de strijkers blij dat ze deze zondag mogen uitslapen. De fysieke belasting van het vele spelen laat zich voelen in vastzittende schouders, zere plekjes op de kin. In de pauzes zien we orkestleden elkaars schouders masseren, een ander doet rek- en strekoefeningen terwijl anderen wachten tot het koffiezetapparaat is doorgelopen. Esten zelf zie ik overdag alleen water drinken, maar een pauze zonder koffie is voor een Nederlands orkest moeilijk denkbaar. Daarom is dat na de eerste repetitie zonder koffie alsnog geregeld.

Deze zondag gaan we ons eerste concert spelen. De concertzaal bevindt zich in het gebouw dat grenst aan het operahuis. Gebouwd in het begin van de twintigste eeuw is het niet voorzien van moderne gemakken zoals een lift. Dat betekent dat we al ons slagwerk, de harp en de contrabassen de trappen van het concertgebouw op moeten dragen om ze op het podium te krijgen. Vele handen maken licht werk, maar onze buisklokken zijn zelfs met vier sterke mannen op de trap nauwelijks te houden. Pas tijdens de repetitie blijkt dat de buisklokken niet nodig zijn in de stukken die we vandaag spelen, dus ze hadden ook beneden kunnen blijven...

Om 1 uur start de repetitie met het mooie symfonische gedicht 'Koit' dat zonsopgang betekent. De Italiaanse dirigente is de laatste dagen steeds vrijer geworden in haar bewegingen en het orkest begint onder haar leiding nu echt mooi te spelen. Daarna een doorloop van de Vuurvogel. Maestro Neeme Järvi neemt plaats achter in het orkest en geeft voortdurend aanwijzingen. Het karakter van een doorlooprepetitie wordt daarmee al snel dat van een masterclass. De maestro zegt veel, vaak meer dan de jonge dirigenten in zo'n korte tijd kunnen verwerken, en bovendien niet altijd in lijn met wat collega Leonid Grin eerder deze week tegen de studenten zei. De studenten blijven er verbazend rustig onder en proberen zo goed mogelijk toe te passen wat Neeme van ze vraagt. Daarna repeteren we met de maestro Mahler deel 1 en 2. Met summiere bewegingen, die echter precies aangeven wat nodig is, loodst hij ons door de muziek. Gretig kijkt het orkest naar hoe hij alles aangeeft. De andere tempi dan we gewend zijn, stellen ons soms voor verrassingen. Maar al snel ervaart het orkest hoe gemakkelijk en vloeiend de muziek onder Järvi's leiding gaat klinken. Iedereen geniet. De laatste drie delen worden door studenten gedirigeerd.

Na een korte pauze waarin iedereen een broodje eet en zich omkleedt, begint het concert. Concertmeester Lothar voelt zich ongemakkelijk als blijkt dat zijn kostuum vochtig is ingepakt en daardoor vol kreukels uit de kledinghoes komt. Een strijkijzer is nergens te vinden. Als we gaan zitten lijkt er weinig publiek, maar tot het laatst druppelen er steeds mensen binnen waardoor de zaal uiteindelijk behoorlijk vol zit. De orkestdiscipline neemt zulke vormen aan dat we zowel voor de repetities als het concert ruim op tijd klaarzitten, wat ons de kans geeft het publiek nog even in ons op te nemen. Veel mensen kleden zich hier nog echt chic voor een concertbezoek. Er zitten ook diverse kinderen in de zaal.

Tijdens het concert gebeuren er bijzondere dingen. Niet alles lukt bij de studenten maar tijdens de Berceuse en de Finale van de Vuurvogel wordt echt mooi gemusiceerd. Nu wordt duidelijk hoeveel de studenten bijgeleerd hebben in de afgelopen 3 cursusdagen.

Na de pauze is het een feest om de Mahler onder leiding van Järvi te spelen. Hij is nu minder ingetogen in zijn gebaren waardoor het orkest beter kan ontspannen. Van de glimlach die ik van hem krijg bij een altvioleninzet kan ik de hele dag nog nagenieten. De studenten maken het concert verdienstelijk af, hoewel zowel bij hen als bij het orkest sporen van vermoeidheid beginnen op te treden. Spannend zijn de momenten waarbij de dirigenten elkaar midden tijdens een deel aflossen en in het derde deel, waarin het tempo langzamerhand behoorlijk was afgezakt, lukte het Chloe met wat kleine maar duidelijke bewegingen gelukkig om de vaart er weer in te krijgen. Een prachtig voorbeeld van 'hoe moeilijker het orkest het heeft, hoe minder groot de dirigent moet bewegen', wat we deze week al vaak gehoord hebben.

Na het concert wordt er geknuffeld met de dirigenten, en gaan de felicitaties met het mooie resultaat over en weer. De omgekeerde slagwerkoperatie, alles de trap af sjouwen, vindt nu plaats. Vrijwel ieder orkestlid draagt iets, waardoor alles in redelijke chaos in de publieksentree beneden neergezet wordt. Als na enige tijd de paukenkisten teruggevonden zijn, wordt alles ingepakt volgens Antoons minutieuze systeem en daarna in precies de goede volgorde in de vrachtwagen geladen.

Een uur later is dat gelukt, en sluiten we ons aan bij de rest van het orkest dat al naar het kelderrestaurant in de binnenstad is gegaan. Het eten is er voortreffelijk en de sfeer is heel knus in de aparte keldergewelven waar steeds een grote tafel voor 10 tot 20 gasten in past. Na een wandelingetje naar het hotel waarbij we nog een laatste keer door het middeleeuwse stadscentrum lopen, ga ik vroeg mijn bed in. Morgen wordt een dag van 7 uur 's ochtends tot 2 uur 's nachts, dus het is wijs om nu wat slaap te pakken.

Paavo. Vraag een orkestlid naar de belangrijkste indruk van zaterdag 11 juli en dit is het antwoord. Na enig nadenken misschien gevolgd door songfestival en vader Jacob. Kortom: het was weer een enerverende tourneedag.

Om optimaal verslag te kunnen doen van de gehele zaterdag heeft uw verslaggever zich ook volledig in de start ervan gestort, toen we ons met het overgrote deel van het orkest en vele studentdirigenten in een hoekje van een Tallinns café hadden gepropt om elkaar op een andere manier te leren kennen. En wat prangende vragen te stellen: waarom spelen ze voornamelijk door - repeteren zij niet echt met ons, waarom willen ze dirigent worden en hoe komt die éne er tussen? Want het moet gezegd, zonder namen te noemen, er is een student die ons op de bok voornamelijk voor raadselen stelt.

Sergei, die met ons Mendelssohn doorspeelde, en zelf diverse malen als solist in het vioolconcert heeft opgetreden, verklaart: “I know! I would love to rehearse more!”, maar, vertelt hij uit ervaring toen hij in de winter ook een directiecursus deed hier,  Leonid accepteert dat niet. Alles moet uit je handen en blik komen.

Na een paar biertjes,  ook de andere dirigenten uitgehoord te hebben – en vooral instructies te hebben gegeven (…), nog wat biertjes, mascotte Blu te hebben ontvoerd van oppasser Geerd en nog een afzakkertje, gingen we maar weer eens naar het hotel. Hebben we nou de nacht gemist? Het werd alweer licht.

Nauwelijks vier uur later gaat de wekker. Excursie naar het songfestivalterrein waar jaarlijks 30.000 leden van verschillende koren zich verzamelen voor een grootschalige korenslag, waar dan ook weer veel andere Esten op af komen om ook mee te zingen. Want zingen zit in de cultuur van de Esten en is heel belangrijk voor hen – ooit is Estland zingend bevrijd. Op aandringen van Gwendolyn en Emilie leerden de PSO ‘ers zelf een Ests liedje zingen op de melodie van Vader Jacob en zo werd de akoestiek getest.

Uw verslaggever besloot deze trip te skippen en zich horizontaal mediterend voor te bereiden op de geplande repetities, vandaag zouden we immers een hele dag Järvi voorgeschoteld krijgen en enige fitheid is bij het kruizen- en mollenfestijn van Mahler en Stravinsky best bruikbaar.

’s Middags liet de meastro nog op zich wachten en mochten de studentdirigenten zich weer op ons botvieren. Zowaar repeteerden een enkeling nu echt met ons, en begonnen we slagtechnieken te doorgronden. Maar Järvi zagen we niet.

’s Avonds werd dat ruimschoots goed gemaakt. Niet alleen Neeme kwam polshoogte nemen, maar hij had zijn zoon Paavo meegenomen. Oehhh, diverse orkestleden bedwongen moeizaam een appelflauwte. Paavo, chefdirigent van diverse vooraanstaande orkesten, bij ons orkest! Neeme is dat natuurlijk ook, maar daar zijn we intussen al aan gewend.

Neeme dirigeerde Mendelssohn met ons, met kleine gebaren en veel vrijheid, en wilde toen het stokje alweer doorgeven aan een student, maar boog zich desgewenst  ook nog over Koit. Toen kwamen wel weer studenten op de bok. En Paavo ernaast. Waar de studentdirigenten het grote gebaar niet schuwen, zeker naarmate het lastiger wordt (we hebben al diverse majorettes, slagroomkloppers en karatekids voor ons gehad), gaat Paavo even op de bok staan en legt ons in een paar efficiënte handgebaren zijn wil op. Zo makkelijk is het kennelijk.

Dus nu is het officieel: Neeme en Paavo hebben het PSO gedirigeerd. Bewijs staat met blauwe merkstift op de grote trom!

Buiten regent het, maar in de repetitieruimte zindert het. Neeme Järvi komt binnen! Lijf en geest, Järvi is een brok muziek. 'The weather is welcoming you,' glimlacht hij.

Ook vandaag wisselen de dirigenten elkaar in hoog tempo af. Ieder kwartier nemen ze het stokje van elkaar over, als bij een inspringspel: het orkest speelt dan gewoon door, zodat geen tijd verloren gaat.

Je waant je soms in de Estse versie van het programma Maestro, waarin alles draait om connectie en communicatie. Als een dirigent zwoegt om het orkest tot grote hoogte te brengen, luidt het commentaar van maestro Leonard Grin: 'When we try to help too hard, we harm the orchestra, keep it simple.' In dit mysterieuze samenspel van orkest en dirigent is het soms de vraag wie de kip is en wie het ei:'The orchestra is playing and you are illustrating what the orchestra is playing,' horen de dirigenten dan. Daarbij moeten we niet vergeten dat een deel van deze studenten voor het eerst voor een groot symfonieorkest staat, want het dirigentenvak leer je niet zo makkelijk vanuit je studeerkamer. 'Embrace them, encourage them, I want them to fall in love with you,' luidt de aansporing van Grin. En als de partituur een dirigente (heel erg leuk dat er ook behoorlijk wat vrouwelijke deelnemers zijn!) te veel in de weg staat om tot optimaal samenspel met het orkest te komen, haalt Emilie (viool) rigoureus de lessenaar weg, wat haar op een goedkeurend 'you are my girl!' van Grin komt te staan.

Als orkestlid is het bijzonder leerzaam om te ervaren hoeveel verschil het uitmaakt, wie er voor het orkest staat en hoe deze samenwerking in elkaar steekt. Terwijl de dirigenten zich buigen over hun ingewikkelde choreografie met het stokje, vermaken wij ons ook met de looks van alle dirigenten: wie draagt leuke kleding, wie ziet eruit als een filmster...je staat wel in de spotlights als dirigent!

's Middags is er een rondleiding door het historische centrum. Tip voor niks: Tallinn is een citytrip waard! Het heeft een rijke historie, mede omdat het in de loop der eeuwen bezet is geweest door vele landen: Denemarken, Zweden, Finland en natuurlijk Rusland: pas sinds 1991 is het onafhankelijk. En natuurlijk zijn er ook handelscontacten met Nederland geweest. Nog voor de VOC-tijd ruilde Holland al gezouten haring voor graan in het Oostzeegebied. Vandaar dat de complexe Estse taal (14 naamvallen!) ook Nederlandse invloeden kent, zoals het woord kroonluchter. 't Is maar dat je het weet!

En voor wie een trip naar dit prachtige land overweegt: de Esten zijn hele vriendelijke mensen. Hoboist John was na het pinnen zijn pasje in de automaat vergeten, die komt hier namelijk ná het geld pas eruit. Enkele uren later werd hij benaderd door de Rabobank, die via Facebook op de hoogte was gesteld door een Estse dame. Zo is het pasje weer bij de eigenaar terecht gekomen en zij heeft een dvd van het PSO ontvangen!

En dan te bedenken dat ik dit type onder het genot van de prachtige klanken van Mendelssohns vioolconcert, met onze Estse soliste Triin Ruubel. PSO en reiscommissie: wat een onvergetelijke ervaring is het nu al, bedankt!

Na de voorspoedig verlopen reis gisteren met een eerste verkenning van Talinn in de stromende regen, begon de dag vandaag zonnig en droog.
Naar deze dag hadden we lang uitgekeken : hoe zou het zijn met al die aankomende dirigenten, hoe verschillend zouden ze zijn en hoe houdt het orkest zich na zo' n intensieve reisdag.
De repetities bleken zich in de nok van het  " Opera en Ballettheater" af te spelen , met een deel van de aspiranten op een soort balkon en de rest achter de orkestleden .
Als coach / begeleider/beoordelaar trad vandaag Leonid Grid op, net aangekomen uit Philadelphia ( die het ongehoord vond dat er in de zomer dit soort temperaturen kunnen bestaan).
Gelukkig was er van enige kilte vandaag tijdens de repetities absoluut geen sprake.
Vanochtend mochten de deelnemers van de Masterclass hun tanden stukbijten op Mahler, vanavond waren Strawinsky en Eller aan de beurt. Tijdens de borrel aan het slot van de dag hoorde Joris dat er o.a. een Oekrainer, Polen, een Let en  twee Italiaanse dames deel uitmaken van de groep. Zij waren in de veronderstelling dat wij een beroepsorkest waren en dat we hiervoor werden betaald. Hun verbazing werd nog groter toen ze hoorden dat wij zelfs moesten mee betalen om hier te kunnen spelen !
Het was een geweldige ervaring om te zien hoe zij ieder op hun eigen wijze het orkest benaderen. De een met brede gebaren, de ander heel ingetogen. Natuurlijk had dat ook gevolgen voor de manier waarop door ons werd gespeeld. Zo intens als het Adagietto vanmorgen klonk...... en wat te denken van de spetterende finale van Strawinsky  (mede dankzij Sander Teepen!)
Termen die Leonid Grid gebruikte waren : breathe with the soloists , let them play, they are the artists .  Dus ja, Annelieke zei het al : we mogen best trots zijn op onszelf vandaag.
Het advies van Jeroen daarentegen om wat te doen aan energiemanagement en niet steeds 110 procent te willen geven is niet zo goed opgevolgd. Zeker niet als je tussen de repetities door ook nog vele orkestleden  in het mooie Talinn tegenkomt op weg naar de diverse kerken en musea en o.k. ook hier en daar in de pubs en op de terrassen. Benieuwd of we dit zo volhouden !
Tot slot, de organisatie loopt op rolletjes ! En dat dit stuk wat is vertraagd is vanwege de wat onhandige onderlinge mailverbindingen, maar ja.......

Vandaag is de eerste dag van de zesde concertreis van het Philips Symfonie Orkest! Maar begint vandaag echt de reis? Eigenlijk was de reis al begonnen: de vrachtwagen met grote instrumenten plus mijn altviool is maandag al vertrokken richting Tallinn. En mijn concertpak ging vorige week al ‘in-transit’, direct na het laatste PSO concert dit seizoen in Nederland. Maar hoe je het ook bekijkt, ook vandaag is een opmaat naar de nieuwe muzikale ervaringen die het PSO vanaf morgen tegemoet kan zien.

Ook al blijven we deze reis in Europa, de Estonian Air vluchten vertrekken vroeg. We zijn een groot orkest en daarom verdeeld over twee verschillende vluchten. De Amsterdam groep in het orkest heeft het relatief relaxed: half acht melden op Schiphol, en lekker op tijd vertrokken uit regenachtig Amsterdam. De Brussel-reizigers in het PSO hebben een langere dag: om vijf uur ‘s ochtends met de bus vanuit Eindhoven, om vervolgens ruim een half uur vertraging te hebben bij vertrek uit Zaventem.

Lang verhaal kort: als we allemaal herenigd zijn in Tallinn is hoogste tijd voor lunch! Het Kreutzwald hotel waar de maaltijden zijn is een mix van Hanzeatische bruine gezelligheid en strak wit geverfde chic. Op het menu o.a. haring en wittebrood, sardientjes in tomatensaus en soep met hardgekookt ei. Zo krijgen we de smaak van de Baltische Staten wel te pakken.

Afgelopen dagen was het snikheet in Nederland, dus wie denkt er dan aan een regenjas en paraplu? Heel weinig mensen, waaronder ondergetekende. Die vergissing wordt genadeloos afgestraft als we na de late lunch het Unesco-erfgoed-centrum van Tallinn inlopen, want de regen komt met bakken uit de hemel. Tallinn zou echter geen Hanzestad zijn als er geen paraplu’s te koop waren: voor 10 Euro heb je een exemplaar dat het in een Nederlandse bui geen 5 minuten zou volhouden. Maar een mens moet wat, en anders is het nu wel tijd om met de kroegen van Tallinn kennis te maken.

Gelukkig wordt het aan het einde van de middag droger. Overal duiken slenterende PSO-ers op die dwalen door Middeleeuwse steegjes en over de Toompea, de citadel. Of in de Alexander Nevsky kathedraal, waar een dienst aan de gang is begeleid door een viertal zangers met prachtig polyfoon en toch intiem gezang.

Pal naast de oude stad ligt de Tallinn opera, waar inmiddels de vrachtwagen met instrumenten is gearriveerd. Antoon en Maarten hebben zonder kleerscheuren onze kostbaarheden over land en zee hierheen vervoerd, hulde! Met het diner in het vooruitzicht worden snel alle instrumenten naar de vijf verdiepingen hoger geleden repetitieruimte gebracht, klaar voor morgen.

Rest ons vandaag weinig anders dan opnieuw een uitstekende maaltijd in het hotel voordat de eerste orkestleden richting bed verdwijnen. Enkelen geven zich over aan het proeven van een andere Baltische specialiteit: de Saku. Allemaal opmaten voor morgen. Want morgen, dan begint onze muzikale reis pas echt.