Wanneer voor het eerst gebruikt en waar/welk stuk?

De Wagnertuba is gebouwd op aanwijzing van Wagner voor een klankbeeld dat hij in Rheingold zocht, met name de opening van de tweede scene, waar het Walhalla ("zaal" van de goden, waar ook gevallen strijders mogen komen) wordt binnengegaan. De partijen waren er eerder dan de instrumenten. De eerste uitvoering met de eerste versie van de instrumenten was op 1 maart 1875. Het betrof een eerste uitvoering van Götterdämmerung, olv Wagner zelf. Het publiek was laaiend enthousiast (maar dat zou ook kunnen komen door het stuk zelf, Siegfried's funeral mars; aantekeningen van o.a. Cosima Wagner geven aan dat intonatie en verdere instrumentbeheersing te wensen over lieten).

Bruckner was ook gefascineerd door de klank en gebruikt ze sindsdien in zijn symfonieen, te beginnen met de 7e.

In welke periode was de Wagnertuba gangbaar, en welke componisten schreven het instrument voor?

Het instrument is met name in de Wagner opera's gebruikt, niet in Parsifal. Bruckner gebruikt het en Richard Strauss. Ook Mahler heeft het voorgeschreven (in de 6e symfonie), maar later vervangen door andere instrumenten. Dit geldt ook voor Richard Strauss (Alpensinfonie, Don Quichot en Heldenleben - later vervangen door euphonium). Schoenberg (Gurre lieder), Stravinsky (Sacre) en ook filmmuziek en modernen gebruiken de Wagnertuba.

Hoe zie je het verschil met ‘gewone’ hoorn?

Het verschil is snel te zien (geef foto's). De klank van de Wagnertuba is het best beschreven als tussen trombone en hoorn in. Dit is ook wat Wagner voor ogen stond: De intocht in het Walhalla was oorspronkelijk voor trombones, dolce geschreven. Aanvankelijk heeft Wagner geprobeerd de melodielijn te verbeteren, maar kwam uiteindelijk tot de conclusie dat een ander instrument nodig was. Dat was "de" tuba. Tijdens de ontwikkeling is die tuba bedoeld om door hoornisten bespeeld te worden, met name hoorn 5-8 (5 en 7 "hoog", 6 en 8 "Laag") moeten dan tuba 1,3 (Bes tuba; hoog) ,2,4 (F tuba; laag) spelen.

 

Wat zijn de klankverschillen?

Zie antwoord hierboven. De Wagnertuba heeft een slechte intonatie, wat op zich de klankindruk ook beinvloedt. Vaak wordt overigens bij het Wagnertuba kwartet de bastuba toegevoegd. (De bastuba was een aantal jaar eerder uitgevonden - Berlioz vond het een goed idee de de ophicleide te vervangen door de bastuba in zijn Symphonie Fantastiue - PSO in voorjaar).

Bruckner maakt gebruik van de klankverschillen. Op diverse plaatsen zet hij tegen het tubakwartet de hoorns. Aan het eind van het langzame deel van de 7e is dat duidelijk, maar ook in de 8e aan het eind van het Adagio, nemen de tuba's over van de hoorns. In de 9e iets soortgelijks in de slotmaten. In de finale van de 8e hebben 1e tuba en 1e hoorn een omspeling in de afronding na de inleidende fanfares. Op diverse plaatsen is er unisono van hoorn en tuba, wat tot een bijzondere mengklank leidt.

 

Is het moeilijker en waarom?

Ja. Dezelfde inspanning zou op hoorn beter gegaan zijn; de klank is natuurlijk wel anders. (Zowel Wagner en Strauss protesteerde sterk als de intendant die het orkest moest samenstellen suggereerde met hoorns te spelen.) De geschriften van Wagner's opera's bevatten veel berichten over de "mislukkingen" door de tubasten. Er zijn ook meldingen van extra ingelaste, en aparte groepsrepetities voor het tubakwartet.

Een deel van de moeilijkheid is mogelijk te verklaren in een minder diepgaande ontwikkeling door instrumentbouwers. Een ander punt is dat intonatieaanpassing met de hand in de beker of verschuiven van de slide niet mogelijk is. Hier en daar zijn er veel rusten of wordt gewisseld van hoorn naar tuba. Dit maakt het ook lastiger de solo’s te spelen. Het geluid gaat directer de zaal in, waardoor het moeilijker is om ‘bij te kleuren’; dat is op een hoorn gemakkellijker.

 

Hoeveel zijn er in omloop in NL/ heeft elke beroepsmusicus er een?

Elk beroepsorkest heeft een kwartet in huis. Het levert een (salaris) bonus op om als orkestlid ook de tuba te spelen. De grote hoornmerken hebben ook Wagnertuba's in hun assortiment. Toch is het voor iedere hoornist een feest om een keer tuba te mogen bespelen.

 

Weegt hij meer of minder en hoeveel? 

De tuba's zijn van dezelfde lengte als de hoorn (Bes en F) en dus ook net zo zwaar. Net als bij de hoorn zijn er ook dubbel versies. Wij spelen met enkele: tuba 1 en 2 spelen op een Bes tuba, 3 en 4 op een F tuba. De tuba's zijn van het Merk Alexander (net als onze hoorns, overigens), en beschikbaar gesteld door Rimskys-Horns.

 

Een mooi boek is William Melton, The Wagner Tuba - A History, Ebenos edition, 2008

 

Wagner had het over tenor- en bastuba, als hij het had over de Bes- en F-tuba. Dat is ook de aanduiding door Bruckner. De naam Wagnertuba wordt toegekend aan Hans Richter, de dirigent en direkte assistent van Wagner. Richter selecteerde de spelers, en deed de repetities en uitvoeringen. Richter was zelf hoornist.